Եղիշե Չարենց

Հայ ամենահայտնի գրողներից մեկը, ում ստեղծագործությունը Խորհրդային Միությունում ենթարկվել է գրաքննության և ճնշումների, Եղիշե Չարենցն է։ Եղիշե Չարենցը (1897-1937) բանաստեղծ և գրող էր, ով հայտնի էր իր նորարարական գրելու ոճով։ Նրա գրական ստեղծագործությունները հաճախ վիճարկում էին իր ժամանակի նորմերը՝ անդրադառնալով սոցիալական անարդարության, ազատության և հայկական ինքնության թեմաներին:

Չարենցի ամենահայտնի գործը, որը խորհրդային իշխանությունների կողմից «արգելված» էր համարվում, նրա «Գիրք ճանապարհի» պոեմն էր։ Այս պոեմը գրվել է 1927-1934 թվականներին և հայ ազգային բնավորության, պատմության և ինքնության համար պայքարի հզոր ու քնարական ուսումնասիրություն է: Այն բաժանված է մի քանի մասի, որոնցից յուրաքանչյուրն անդրադառնում է հայկական փորձի տարբեր ասպեկտներին:

Այն, ինչ Խորհրդային Միությունում վիճահարույց դարձրեց «Գիրք ճանապարհի», հայկական ազգային ինքնության անսխալ տոնակատարությունն էր և խորհրդային քաղաքականության բացահայտ քննադատությունը: Չարենցի ստեղծագործությունը դիտվում էր որպես շեղում սոցիալիստական ռեալիզմից, որը խորհրդային իշխանությունը քարոզում էր գրականության մեջ։ Նա քննադատում էր խորհրդային վարչակարգի ծանր քաղաքականությունը Հայաստանում, հատկապես խորհրդայնացման առաջին տարիներին:

Չարենցը ոչ միայն գրական գործիչ էր, այլ նաև հայերի իրավունքների բացահայտ ջատագով և ստալինիզմի հակառակորդ։ Նրա ակտիվությունն ու Խորհրդային կառավարության բացահայտ քննադատությունը ի վերջո հանգեցրին նրան, որ նա ձերբակալվեց 1937 թվականին Մեծ զտումների ժամանակ: Ցավոք, Չարենցը դարձավ Ստալինի դաժան ռեժիմի զոհը, և նա մահացավ բանտում 1937 թվականի նոյեմբերին՝ կասկածելի հանգամանքներում։

Չնայած կենդանության օրոք նրա ստեղծագործության գրաքննությանն ու ճնշումներին՝ Եղիշե Չարենցի՝ որպես բանաստեղծի և մտավորականի ժառանգությունը տևել է։ Նրա բանաստեղծությունները, այդ թվում՝ «Գիրք ճանապարհի» պոեմը, շարունակում են հիշվել Հայաստանում և հայկական սփյուռքում՝ հայկական ինքնության, մշակույթի և պատմության իրենց հզոր արտահայտություններով: Չարենցը հիշվում է որպես ճնշումների դեմ դիմադրության խորհրդանիշ և հայ գրականության գրական հսկա։